Σύμφωνα με την μαρτυρία, που μας δίνει ο ίδιος ο Αυτοκράτωρ της Κωνσταντινουπόλεως Κωνσταντίνος ο Πορφυρογέννητος στο έργο του «ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΙΔΙΟΝ ΥΙΟΝ ΡΩΜΑΝΟΝ». οι τελευταίοι των «Ελλήνων» στο θρήσκευμα ήσαν οι Μανιάτες. Το έργο αυτό που πρέπει να γράφτηκε γύρω στο 950μ.Χ. χαρακτηριστικά αναφέρει: «Ιστέον, ότι οι του κάστρου Μαϊνης οικήτορες ουκ εισίν από της γενεάς των προρρηθέντων Σκλάβων, αλλ’ εκ των παλαιοτέρων Ρωμαίων, οι και μέχρι του νυν παρά των εντοπίων Έλληνες προσαγορεύονται δια το εν τοις προπαλαιοίς χρόνοις ειδωλολάτρας είναι και προσκυνητάς των ειδώλων κατά τους παλαιούς Έλληνας, οίτινες επί της βασιλείας του αοιδίμου Βασιλείου βαπτισθέντες Χριστιανοί γεγόνασιν».
Απ’ ό,τι μας λέει, λοιπόν, ο Κωνσταντίνος ο Πορφυρογέννητος οι Μανιάτες έγιναν Χριστιανοί επί των ημερών του Βασιλείου του Α’(875μ.Χ). Όμως, πρόκειται μάλλον περί… ευχολογίου αυτό που γράφει και τουλάχιστον ιστορικά αποδεικνύεται ότι εκατό χρόνια μετά υπήρχαν ακόμα εθνικοί, αφού ο Όσιος Νίκων ο Μετανοείτε έδρασε στην περιοχή πολύ αργότερα. Ήταν αυτός που επί των ημερών του έγινε μία ακόμη προσπάθεια να γίνουν Χριστιανοί οι Μανιάτες και εξορίστηκαν οι εβραίοι από την μεσαιωνική Λακεδαιμονία.
Τετρακόσια ολόκληρα χρόνια μετά μαθαίνουμε ότι ο Αυτοκράτωρ Μανουήλ ο Παλαιολόγος έκανε ολόκληρη εκστρατεία στα 1408 στη Μάνη για να ξεριζώσει την αρχαία λατρεία και τα έθιμα των Μανιατών. Αναφέρεται μάλιστα ότι μέχρι εκείνη την εποχή οι Μανιάτες διατηρούσαν το έθιμο του μασχαλισμού. Ένα πανάρχαιο έθιμο που χάνεται στο βάθος του χρόνου και που το αναφέρει ο Αισχύλος στην τραγωδία του, «Χοηφόροι», καθώς και ο Σοφοκλής στην τραγωδία του, «Ηλέκτρα». Ένα πανάρχαιο έθιμο που είχε επιβιώσει στην Μάνη για περισσότερα από 2.000 χρόνια!

Μια λέξη, που μόνο οι Μανιάτες γνωρίζουν είναι η λέξη «καφός» ή «καβούτσος», που σημαίνει «αδελφός» και αντίστοιχα «καφή», που σημαίνει «αδελφή». Η λέξη δεν μοιάζει να έχει προέλευση Ελληνική και ο γράφων είχε αυτήν την αντίληψη μέχρι πριν λίγα χρόνια, πίστευε ότι πρόκειται δηλαδή για κάποια ξένη λέξη, που έχει μπει στο λεξιλόγιο των Μανιατών. Μέχρι που διάβασε ένα βιβλίο για την γραμμική Β’ και το έργο του περίφημου Βέντρις, που απέδειξε ότι είναι γλώσσα Ελληνική. Στην εποχή, λοιπόν, της γραμμικής Β’ (που δεν είχε φωνήεντα), σύμφωνα με την αποκρυπτογράφηση του Βέντρις η λέξις «αδελφός» παριστάνετο με τα γράμματα «Κ-W», που με την προσθήκη φωνηέντων δεν είναι τίποτε άλλο από την λέξη «καφός»!
Ακόμη, λέξεις Ομηρικές και μία προφορά της Ελληνικής εντελώς αρχαϊκή υπάρχει στην διάλεκτο της Μάνης. Την καρδιά οι Μανιάτες την λένε «καρδία», τα παιδιά «παιδία». Δεν λένε παίζουν, αλλά παίζουσι. Υπάρχει αυτούσια η προστακτική στον αρχαίο της τύπο, χρησιμοποιούνται οι λέξεις «τίγαρες», «μήγαρες», «άρμακες», χρησιμοποιείται ακόμη και προφέρεται σε πολλές λέξεις η δασεία σαν «γιοτ» (j). Παράδειγμα η λέξη Ιερός Λιμήν, που οι ντόπιοι το προφέρουν Γιέρο-λιμένας, προφέροντας την δασεία του ιερός σαν γιοτ, ενώ το νεοελληνικό κράτος έχει βάλει πινακίδες «καθαρευουσιάνικες», που γράφουν «Γερολιμήν», μετατρέποντας την λέξη Ιερός στην λέξη γέρος, μη μπορώντας να κατανοήσουν τα αρχαία ακούσματα της Μάνης!
Ιστορίες για «φουσάτα», δηλαδή φαντάσματα, για την ψυχή που περιπλανιέται στα μέρη που αγάπησε 40 μέρες πριν και 40 μέρες μετά τον θάνατο! Παραδόσεις για βρυκόλακες, που φτάνουν στα χρόνια των αρχών του 20ου αιώνος και για νεράιδες, που χορεύουν και τραγουδούν στα ξέφωτα είναι παρούσες όχι μόνον στα παραμύθια των γιαγιάδων της Μάνης, αλλά και σε μαρτυρίες συγκεκριμένων προσώπων.
Στο νοτιότερο σημείο της Μάνης, βρίσκεται το ακρωτήριο Ταίναρον, που οι ντόπιοι αποκαλούν Κάβο Ματαπά και κάποιοι έσπευσαν να πουν επίσης ότι είναι καινούργια, μη Ελληνική, λέξη. Κι όμως, είναι περισσότερο αρχαία από τη λέξη Ταίναρο. Εκεί σε μικρή απόσταση από το ακρωτήριο Ταίναρο υπάρχουν τα απομεινάρια του Ναού του Ποσειδώνος, το Νεκρομαντείο και μία από τις θρυλούμενες εισόδους προς τον Άδη, προς τον κάτω κόσμο, προς το βασίλειο των ψυχών. Εκεί βρισκότανε ο φοβερός Κέρβερος, που νίκησε ο Ηρακλής. Απόλυτα σχετική με την λατρεία του Άδη, μια λατρεία σκοτεινή και μυστηριακή, είναι η αρχαία επιβίωση ότι για να σώσει κανείς την ζωή αγαπημένου του προσώπου, που βρίσκεται σε θανάσιμο κίνδυνο, πρέπει να θυσιάσει, κάνοντας «αντιψύχι», ένα μαύρο ζώο. Μια παράδοση, που λίγοι γνωρίζουν στην Μάνη και που πολεμήθηκε σκληρά από την Εκκλησία. Η τελετή αυτή δεν είναι τίποτε άλλο από μία θυσία εξευμενισμού προς τον θεό Άδη, που σύμφωνα με την αρχαία ελληνική μυθολογία έπρεπε να είναι πάντοτε η θυσία ενός μαύρου ζώου! Από την Εκκλησία επίσης πολεμήθηκαν και ακόμη και σήμερα θεωρούνται «ειδωλολατρικά» τα μοιρολόγια, γι’ αυτό και οι παπάδες ποτέ δεν επιτρέπουν να μοιρολογιέται ο νεκρός μέσα στην Εκκλησία.
Όποιος θέλει να βιώσει τι υπήρξε πραγματικά στο βάθος και στην ουσία του το πνεύμα της τραγωδίας, πρέπει να ζήσει ένα μανιάτικο «κλάμα». Αν και σήμερα είναι πολύ αμφίβολο ότι είναι δυνατόν να επιτύχει κανείς μια τέτοια εμπειρία. Γιατί ο αδίστακτος χρόνος, η μετανάστευση, η ερήμωση της Μάνης έχει πλήξει καίρια έθιμα, που επέζησαν για χιλιάδες χρόνια και σήμερα κανείς βλέπει όλο και περισσότερο να χάνονται.
Γύρω από το νεκρό σώμα του αγαπημένου προσώπου συγκεντρώνονται οι γυναίκες και ίδια απαράλλακτα με τον χορό της αρχαίας τραγωδίας και τις νεκρικές τελετές της Ομηρικής εποχής η κορυφαία μοιρολογιέται τον νεκρό και οι υπόλοιπες κρατούν με το κλάμα τους τον ρυθμό. Σε παλαιότερα χρόνια μοιρολογιόντουσαν και οι άντρες, όπως ακριβώς στην Ιλιάδα μοιρολογιέται ο Αχιλλέας τον αγαπημένο του φίλο Πάτροκλο, αλλά αυτό το έθιμο έχει χαθεί εδώ και τουλάχιστον εκατό χρόνια. Συνταρακτικές είναι οι σκηνές όταν πλησιάζουν στην πόρτα του λυπημένου σπιτιού οι συγγενείς. Όσοι είναι από δεύτερη και τρίτη γενιά απόγονοι κραυγάζουν σπαρακτικά «αφέντη», ενώ οι αδελφοί και οι εξάδελφοι αποκαλούν τον νεκρό, «αδέρφι». Στην έξω Μάνη για τα μοιρολόγια, που αποτελούν γνήσια διαμάντια του δημοτικού λυρικού μας λόγου χρησιμοποιούν στίχο δεκαπεντασύλλαβο, ενώ στην μέσα Μάνη χρησιμοποιούν τον πλέον αρχαϊκό οκτασύλλαβο!
Όσοι έχουν διαβάσει Όμηρο και γνωρίζουν τη ραψωδία εκείνη της Οδύσσειας, όπου ο βασιλεύς της Ιθάκης κάνει θυσία για να πάει το αίμα των σφαχτών στον κάτω κόσμο και να πιουν οι σκοτωμένοι συμπολεμιστές του, που άθλιοι και λεροί βρίσκονται στον κάτω κόσμο, αλλά και ο Μάντης Κάλχας για να του προφητεύση το μέλλον και να μπορέσει να μάθει το τέλος του ταξιδιού του, αξίζει να διαβάσουν τα παρακάτω λόγια από ένα μανιάτικο μοιρολόι, που δείχνει ακριβώς την επιβίωση της αρχαίας ψυχής μετά από τρεις χιλιάδες ολόκληρα χρόνια. Την ώρα ακριβώς την δραματική, που το φέρετρο βγαίνει από την πατρική οικεία, η κορυφαία του «τραγικού χορού» λεει τα παρακάτω λόγια:
«-Κατά μεριά να κάτσωμεν εμείς οι λυπημένοι
να μαζωχτούν τα δάκρυα μας να γίνουνε ποτάμι,
να κάνουνε νεροσυρμή, να παν στον Κάτου Κόσμο,
για να νιφτούν οι άνιφτοι, να πιουν κι οι διψασμένοι,
να πλύνουν κι οι βεργόλιγνες τα σκουρομάντηλά τους,
να ρίξουν κι οι γραμματικοί νερό ‘ς τα καλαμάρια
να πλύνουν και τα ρούχα τους οι ματωκυλισμένοι».
Ατέλειωτα τα μανιάτικα μοιρολόγια και ατέλειωτα όσα θα μπορούσαν να ειπωθούν γι’ αυτά. Όσοι έχουν ζήσει την ατμόσφαιρα και το πάθος από ένα «μανιάτικο κλάμα», πραγματικά τους φαίνονται αστεία αυτά που εμφανίζονται σε διάφορες παραστάσεις σαν… αρχαίες τραγωδίες. Είναι σαν να έχεις γνωρίσει το φως του ήλιου και να αντικρύζεις ύστερα έναν λαμπτήρα ηλεκτρικό. Είχα την τύχη και την δυστυχία σε χρόνια παιδικά να ζήσω και να βιώσω από κοντά μανιάτικα μοιρολόγια. Αυτό που μου μένει είναι ένα ανεξήγητο βουητό, που έμενε στα αφτιά μου για ημέρες ολόκληρες μετά τα μοιρολόγια. Μια αίσθηση ενός αποτυπώματος ψυχής, που σήμερα πια δεν μπορώ να νοιώσω. Ίσως να χάθηκε η αυθεντικότητα, ίσως η παιδική ψυχή να είναι περισσότερο δεκτική στα αρχαία ακούσματα. Δεν γνωρίζω. Αυτό όμως το βουητό, σαν ψίθυρος υπερκόσμιος της Φυλετικής Ψυχής του Λαού μας, της Αιώνιας Φυλετικής Ψυχής της Ελλάδος θα με ακολουθεί πάντοτε.